‘Het was een ongelooflijk typografisch avontuur’
UvA-hoofddocent Jelle Koopmans (Romaanse taal- en letterkunde) werkte mee aan de vertaling van een boek van Willem van Oranje uit 1554, Discours Du Songe De Poliphile. ‘Ik droomde ’s nachts van tuinen en watervallen.’
Welke boeken de grootheden uit onze geschiedenis hebben gelezen, blijft veelal een mysterie. Wat las Napoleon? Mozart? Karel V? Meestal hebben we geen idee.
Tot er af en toe zo’n boek opduikt. Dat gebeurde enkele jaren geleden, op een veiling in Parijs: een boek van Willem van Oranje, Discours Du Songe De Poliphile, dat hij kocht en liet inbinden toen hij in 1559 bij de Franse koning logeerde. Een Nederlandse zakenman schafte het aan, zette er zes vertalers op, en vroeg universitair hoofddocent Jelle Koopmans (Romaanse taal- en letterkunde) voor de eindredactie.
‘Zo’n boek vind je niet vaak’, zegt Koopmans, die een kopie van het origineel – inclusief leren omslag met wapen van de Oranjes – in zijn handen houdt. ‘Het is een heel bijzonder inkijkje in een deel van de zestiende eeuw. Het is helemaal uniek: de band, de liniëring.’
Het boek, Discours Du Songe De Poliphile (‘Uiteenzetting Over De Droom Van Poliphile’), gaat over Poliphiles liefde voor Polia en alles wat hij moest doorstaan. De hoofdpersonen komen op eilanden met priesteressen van liefde, en aan het eind wordt Poliphile wakker. Het originele boek uit 1499 is Italiaans. Blader hier door het Nederlandse en het Franse exemplaar.
Waarom moest de vertaling er komen?
‘Dat wilde de eigenaar, vanuit een erfgoed-idee: mensen moesten direct contact kunnen maken met de tekst zoals Willem van Oranje die las. De vertaling moest zoveel mogelijk overeenkomen met het Franse origineel. Een ongelooflijke klus, want we moeten ook de vorm aanhouden: sommige zinnen zijn gerangschikt in een kelkvorm, als imitatie van klassieke ornamenten, dus dat is enorm peuteren met synoniemen. In dit boek vallen vorm en functie vrijwel samen.’
Waren er nog andere moeilijkheden in de vertaling?
‘De tekst is typografisch een ingewikkeld avontuur: in die tijd had het Frans, naast de f van fuser, nog de ſ, de lange s. Er was geen verschil tussen de u en de v, of de i en de j, en ze gebruikten de & als en. We hebben ook een hoop afkortingen weggelaten.’
Is het boek nu goed leesbaar?
‘Dit boek is niet bedoeld als literair meesterwerk, maar om precies inzicht te geven in de inhoud van de Franse tekst. Het Frans in het origineel is hoogdravend en literair. Ik heb ervoor gekozen de Nederlandse vertaling complex te houden, maar wel begrijpelijk.’
Het is dus vooral bedoeld voor academici.
‘Het is vooral van belang voor wie geïnteresseerd is in afbeeldingen van de oudheid, in de architectonische en decoratieve zaken, in de tuinarchitectuur, dat er een boek is waarin ze naast de plaatjes ook beschrijvingen kunnen vinden. Het schept een tijdsbeeld: het is 1499, de renaissance staat op losbarsten!’ Hij gooit zijn handen in de lucht. ‘De ornamentjes, pergolaatjes, paviljoentjes, ze zijn overal. En tegelijkertijd is het een erotisch liefdesverhaal over Poliphile, die zoveel houdt van Polia.’
In het Franse origineel zit een acrostichon: een verborgen boodschap in alle eerste letters van de hoofdstukken, die samen de zin poliam frater franciscvs colvmna peramavit vormen (Broeder Francesco Colonno heeft veel gehouden van Polia). In de vertaling moest dat behouden blijven, omdat de sierletters speciaal voor het boek waren gegraveerd. De Nederlandse zin werd: van polia heeft franciscus colonna gehouden. De sierletters U, H en G zijn speciaal voor de Nederlandse editie ontworpen.
Hoe vertaalt u erotiek uit de 16e eeuw?
‘Ik houd me bezig met vijftiende- en zestiende-eeuwse literatuur, dus ik ken het proza goed. Je hebt zo’n ruime keuze uit diverse taalregisters: metaforisch of poëtisch, technisch of vulgair. Een veel groter probleem zijn alle verschillende plantjes, blaadjes, kruiden, specerijen en architectonische termen.’
Waarom houdt u zo van vertaalwerk?
‘Ik vind het leuk om raadseltjes op te lossen en om bezig te zijn met het leven van taal, de syntaxis, de uitdrukkingwijze. Het is een uitdaging. En het is natuurlijk een heel belangrijk boek. Het idee dat je zoiets een keer kunt doen – ook al is het dan op basis van de Franse vertaling – dat is wel geweldig.’
Het originele boek (tijdlijn hier) is op tour en is tot 28 juli te bekijken in de Ambassade van de Vrije Geest aan de Keizersgracht 123. De vertaling is te koop.
