Van krokodil tot scarabee: Allard Pierson stelt dierenmummies ten toon
Het Allard Pierson komt vanaf 11 december met de tentoonstelling Dierenmummies Doorgelicht over dertien dierenmummies uit het oude Egypte. Wat is er te zien? En waarom werden dieren in het oude Egypte überhaupt gemummificeerd? Conservator Ben van den Bercken licht toe. ‘Vergelijk het met het branden van een kaarsje in de kerk.’
Wat kunnen we zien in de tentoonstelling?
‘De tentoonstelling is onderdeel van een groter onderzoeksproject naar de Allard Pierson-dierenmummies waaraan zeker tot 2023 gewerkt wordt. Daarbij zijn verschillende partners betrokken: denk aan Naturalis, het Amsterdam UMC en het 3D Research Lab van de UvA. In het Amsterdam UMC hebben we met CT-scans de dierenmummies laten doorlichten om te kijken om welke diersoorten het ging. In de tentoonstelling zijn de eerste resultaten te zien. Mensen kunnen een mummie bijvoorbeeld tot het bot ontleden in een 3D-model op basis van scans uit het Amsterdam UMC. Ze kunnen ook hun vragen voor ons achterlaten.’
Waar komen jullie mummies vandaan?
‘Uit het oude Egypte. Ze zijn lastig te dateren, maar je moet denken aan een periode van de zevende eeuw voor Christus tot de vierde eeuw na Christus. Waarschijnlijk zijn ze ongeveer tweeduizend jaar oud. De mummies zijn op verschillende manieren in de collectie van het Allard Pierson gekomen, onder andere via verzamelaars en uit een rariteitenkabinet. Vaak zijn ze gevonden in ondergrondse gangenstelsels, waar ze in de oudheid werden gedeponeerd door priesters.’
Waarom werden deze dieren gemummificeerd?
‘Deze gemummificeerde dieren zijn waarschijnlijk votiefmummies, ofwel geschenkmummies: cadeaus voor goden of godinnen. Daarvoor werden bijvoorbeeld vissen, roofvogels, scarabeeën, muizen en krokodillen gebruikt. Als een gelovige iets van een godheid gedaan wilde krijgen – een boer wilde bijvoorbeeld een succesvolle oogst, een soldaat hoopte dat de veldtocht met zijn farao goed zou aflopen – kocht hij een dierenmummie en bood hij die aan in ruil voor goddelijke wederdiensten. Vergelijk het met het branden van een kaarsje in de kerk. Het gebeurde in groten getale. Archeologen hebben zelfs sporen aangetroffen bij een tempel waaruit blijkt dat dieren speciaal voor dit doel gefokt werden. Dat proces was ongetwijfeld een belangrijk onderdeel van de lokale economie rond de tempel.’
Dit zijn dus offers. Mensen werden toch vooral gemummificeerd om hun lichaam te bewaren?
‘Precies. Egyptenaren geloofden dat je na je dood een tweede leven tegemoet ging, en als je goed had geleefd was dat het paradijs. Om de ziel in dat paradijs te laten voortbestaan moest het lichaam op aarde bewaard blijven. Om mensen zo levensecht mogelijk te bewaren werd eerst het vocht met zakjes natron, een soort zout, aan hun lichaam onttrokken. Ook werden de meeste organen verwijderd, behalve het hart, want dat was nodig bij het goddelijke oordeel dat bepaalde of iemand het paradijs mocht betreden. Overige organen werden apart gemummificeerd en in lijkvazen geplaatst. Verder werd het lichaam gewassen, geolied en in linnen gewikkeld, en tussen dat linnen werden amuletten en andere beschermende voorwerpen gestopt. Andere typen dierenmummies werden als voedsel meegegeven in het graf, zoals geplukte ganzen, die zijn bijvoorbeeld gevonden in het graf van Toetanchamon. Er waren overigens ook huisdieren – aapjes, katten, honden – die werden gemummificeerd om het lichaam zo levensecht mogelijk te bewaren. Dat waren duidelijk de meer dierbare dieren, op een sarcofaagje is zelfs de naam van de kat aangetroffen.’
.jpg)
De krokodilmummie speelt in de tentoonstelling een hoofdrol, zegt u.
‘Dat is inderdaad de aanjager van het onderzoek. We verwierven de mummie in 2018. Nou zijn er meerdere krokodillenmummies bekend, en daarbij gaat het vaak om de nijlkrokodil. Recent dna-onderzoek toont echter aan dat er met regelmaat een andere soort tussen zit, die pas in de negentiende eeuw gedetermineerd is. Die soort is kleiner, tammer en makkelijker te houden, en dat past in het plaatje van die tijd: de dieren werden opgevoed rond de tempel zodat mensen ze na mummificatie als geschenken aan goden konden aanbieden. Ten zuidwesten van Caïro ligt de Fajoem-oase waar de krokodilgod Sobek belangrijk was. Vlakbij een van zijn heiligdommen zijn sporen van een broederij gevonden, met zowel intacte als uitgebroede eieren.’
Is jullie krokodil ook zo’n gefokt dier?
‘Dat weten we nog niet, zeker wij als archeologen niet. Dit is niet voor niets een multidisciplinair onderzoek. Krokodillensoorten determineren gaat het best met dna-studies, maar het kan ook aan de hand van analyse van morfologische kenmerken, zoals botstructuur. Met scans van het Amsterdam UMC kunnen we een 3D-print maken van de schedel zonder de mummie uit te pakken, zodat een krokodilspecialist daarop onderzoek kan uitvoeren. Dat enthousiasmeert natuurlijk. We hopen dat we uiteindelijk van alle mummies kunnen zeggen welke diersoorten we erin hebben aangetroffen.’
De tentoonstelling Dierenmummies doorgelicht is van 11 december tot en met 9 januari te zien in het Allard Pierson aan de Oude Turfmarkt 127-129 in Amsterdam.
