Komt karaktermoord vaker voor dan vroeger? ‘We denken continu aan ons imago’

De Romeinse politicus Catilina zou rond 60 v.Chr meermaals een staatsgreep in Rome hebben beraamd. In al zijn woede, voortvloeiend uit zijn lage sociaaleconomische situatie in het Romeinse rijk, schuwde hij daarbij geweld niet. Tenminste, als we de woorden van de vermaarde filosoof en schrijver Cicero mogen geloven in zijn Catilinarische redevoeringen. Andere, historische bronnen geven namelijk geen blijk van Catilina’s snode plannen. Bovendien – rode vlaggen – waren Cicero en Catilina aartsvijanden van elkaar.

Wat volgt hieruit? Dat karaktermoord - iemands reputatie moedwillig beschadigen - geen recent fenomeen is; het lijkt iets van alle tijden te zijn. Bottom line is telkens: er is een publiek, een medium en context. En natuurlijk iemand die ‘aanvalt’ en iemand die aangevallen wordt.

Over de vraag in hoeverre karaktermoord nu wel degelijk anders is dan voorheen bogen wetenschappers van de UvA, VU, University of Baltimore en George Mason University zich woensdagmiddag in het P.C. Hoofthuis. Het rondetafelgesprek vormde de opmaat naar een driedaags congres op de UvA over ‘karaktermoord, illiberalisme en de erosie van civiele rechten’. Fenomenen die volgens de aanwezigen vaak flink met elkaar vervlochten zijn.

Op het programma staan ruim zestig sprekers, afkomstig van zo’n vijftig universiteiten, die vanuit hun eigen wetenschappelijke expertise hun licht laten schijnen op (een van) deze onderwerpen. Eregast en gesprekleider op woensdag is Pavel Palazhchenko. Als voormalige tolk van Michail Gorbatsjov, de president van de Sovjet-Unie die samen met de Amerikaans president Ronald Reagan het einde van de Koude Oorlog mogelijk maakte – heeft hij immers ‘de geschiedenis van dichtbij meegemaakt’.

Donald Trump

Hij heeft zelf ook een mening over het onderwerp. Volgens Palazhchenko is karaktermoord een verschijnsel dat steeds vaker voorkomt. Het kan al met iets kleins beginnen, illustreert hij. ‘Toen Donald Trump senator McCain een lafaard noemde, begonnen mensen – vaak onbewust – anders na te denken over McCain.’ De reputatie van McCain was hierdoor definitief ondermijnd, aldus Palazhchenko.

Karaktermoord kan ook nog subtieler zijn, toont Eric Shiraev van de George Mason University uit de VS. ‘Toen Maia Sandu meedong naar het presidentschap in Moldavië noemden mensen haar “te hardwerkend”. Velen vonden het belangrijker dat een vrouw voldoende tijd had om goed voor haar gezin te zorgen. Die kritiek was moeilijk voor haar, maar toch is ze uiteindelijk president geworden.’

Sociale media

Consensus is er bij de aanwezigen over het feit dat sociale media de ernst en hoedanigheid van karaktermoord fundamenteel hebben veranderd. ‘Door sociale media heeft iedereen een megafoon, waardoor we voortdurend verbaal aangevallen kunnen worden,’ zegt UvA-docent oude geschiedenis Martijn Icks, een van de organisatoren van het congres.

Daardoor is het voor mensen nog belangrijker geworden om bijvoorbeeld een deugdzaam imago aan te nemen, zegt hij. ‘We denken continu aan ons imago. Maar als ik mezelf profileer als deugdzaam op Twitter, dan ben ik niet echt deugdzaam, ik doe alleen alsof.’

Nieuw is het probleem van karaktermoord echter niet, wil hij benadrukken. ‘Lees een speech van Cicero en je ziet dat het minstens zo gemeen is als de karaktermoorden die we nu hebben in onze moderne tijd,’ zegt Icks. ‘Het is bij ons geweest sinds de Oudheid, sociale media hebben het alleen veel zichtbaarder gemaakt.’