Kun je depressief worden van klimaatverandering?
Angst, verdriet en machteloosheid: jongeren lijken meer en meer te kampen met depressieve gevoelens over klimaatverandering. Het woord klimaatdepressie valt steeds vaker, maar wat is het eigenlijk? En is het zinvol om mensen er mee te diagnosticeren? ‘Iedereen heeft klimaatangst. Wie geen angst voelt is nog in de ontkenningsfase.’
Twee jaar lang leed Elvire Rikkert (20, Future Planet Studies) naar eigen zeggen aan een klimaatdepressie. De dag dat haar klimaatzorgen serieus werden kan ze zich nog helder voor de geest halen: 15 maart 2019, de dag dat één miljoen jongeren wereldwijd protesteerden tegen klimaatverandering. Die dag werd Rikkert zestien jaar en sloot ze zich aan bij de actiegroep Youth for Climate Luxembourg.
Rikkert omschrijf haar klimaatdepressie als obsessief gedrag waarmee ze elke dag geconfronteerd werd. Dagelijks was ze aan het berekenen hoe ze haar eigen ecologische voetafdruk zo klein mogelijk kon maken. ‘Ik keek heel erg naar wat ik at, hoe ik reisde en kocht alles tweedehands.’
Op het dieptepunt zette Rikkert zelfs geen wekker om naar school te gaan omdat die wekker stroom gebruikte. ‘Dan kom je in een negatieve spiraal terecht. Na een jaar kwam ik tot de conclusie dat het allerbeste wat je voor het klimaat kan doen, is er niet meer zijn.’ De depressie kwam volgens Rikkert voort uit verdriet voor de aarde, de biodiversiteit en de dieren. ‘Het is een machteloos gevoel.’
Ook chemiepromovendus Bruno Bettega Pergher (32) kent dat machteloze gevoel. ‘Je voelt je klein en rouwt om de dingen die al verloren zijn. Zoals dier- en plantensoorten, mensenlevens en de leefomstandigheden van mensen in een groot deel van de wereld.’ Ergens zou Pergher zijn mentale toestand die hij gedurende een aantal maanden ervoer wel een depressie noemen – het was erger dan je ‘gewoon’ zorgen maken – maar het leidde voor hem niet voor een lange periode tot inactiviteit.
Voor hem begon die somberte vier jaar geleden toen hij begon met zijn PhD in de chemie. Pergher wilde begrijpen wat duurzaamheid eigenlijk inhield en ging er steeds meer over lezen. ‘Wat ik las was erg deprimerend. Eerst werd ik heel neerslachtig en wanhopig. Ik realiseerde me: we are really fucked – maar waarom gebeurt er niets?’ Niet lang daarna sloot hij zich aan bij de klimaatprotesten van Extinction Rebellion (XR).
Vier fases
Veel studenten doorlopen een vergelijkbaar proces als Pergher, ziet Sandra van der Meer (25, forensische wetenschappen). Zij was afgelopen jaar bestuurslid bij de Jonge Klimaatbeweging. ‘Eerst gaan mensen meer lezen over klimaatverandering. Daarna proberen ze vaak hun eigen voetafdruk te verkleinen. Op een bepaald moment knal je dan tegen een muur aan,’ zegt Van der Meer. ‘Bijvoorbeeld als je een krantenartikel leest over dat Elon Musk naar de maan vliegt – dan realiseer je je dat individuele acties verwaarloosbaar zijn.’
In de derde fase sluiten sommige studenten zich aan bij actiegroepen. ‘Helaas zie ik ook een vierde fase, waarin studenten zo actief betrokken zijn bij klimaatbewegingen dat ze in een burn-out of depressie raken.’
Van der Meer ziet meerdere mensen in haar omgeving die niet meer functioneren in het dagelijks leven vanwege ernstige zorgen over het klimaat. ‘Het werd eerst niet heel serieus genomen onder leeftijdsgenoten, maar inmiddels noemen mensen het steeds vaker een klimaatdepressie.’
Niet naar de psycholoog
Toch kloppen studenten met klimaatklachten niet aan bij de studentenhuisartsen van de UvA. Uit navraag blijkt dat er de afgelopen drieënhalf jaar slechts twee studenten de huisartspraktijk bezochten met piekergedachten, zorgen en angsten over het klimaat. De studentenpsychologen van de UvA hebben de indruk is dat het ‘wel eens’ voorkomt bij studenten, maar het is niet iets dat opvalt of veel lijkt voor te komen.
Geen van de studenten die Folia sprak, zocht hulp bij een klimaatpsycholoog. Vaker gingen ze te rade bij vrienden of gelijkgestemden. Actiegroepen zoals XR organiseren wel eens groepssessies geleid door een psycholoog. ‘Het was voor mij echt een gezamenlijk proces om eruit te komen,’ vertelt Pergher. ‘Als ik het alleen had moeten doen, dan zou het me niet zo snel gelukt zijn. Communities zijn essentieel om niet in wanhoop te verzanden.’
De omslag voor Rikkert kwam toen ze besloot om in Amsterdam Future Planet Studies te gaan studeren. Haar activistenleven zette ze daarvoor op een laag pitje. ‘Je kunt geen klimaatstudie doen en tegelijkertijd ook in je vrije tijd voortdurend met het klimaat bezig zijn. Dat is te vermoeiend.’
Mediagenieke term
Kunnen zorgen over het klimaat inderdaad zo heftig worden dat het leidt tot een depressie? Dat onderzoek staat nog in de kinderschoenen en ook aan de UvA werken er geen klinisch psychologen aan dat thema. Niet verwonderlijk, volgens gz-psycholoog Sara Helmink en oprichter van de landelijke stichting klimaatpsychologie. ‘Klimaatdepressie is een term die in de media is ontstaan. Het is een mediagenieke term zonder wetenschappelijke onderbouwing. De vragenlijsten die er zijn, maken geen onderscheid tussen klimaatangst en klimaatdepressie.’
Wat niet wegneemt dat er mensen zijn die zich melden bij klimaatpsychologen en zeggen psychisch te worstelen, nuanceert Helmink. ‘Erkenning en steun vind ik hierbij erg van belang. Psychologen zouden hier, in mijn ogen, wat alerter op mogen zijn.’
Volgens emeritus lector psychische gezondheid Jaap van der Stel is het woord ‘klimaatdepressie’ een slechte vertaling van het Amerikaanse woord eco-anxiety. ‘Men spreekt in Amerika niet over een eco-anxiety-disorder. Dat is een groot verschil. Angst is een ‘normale’ emotie, dat je je somber voelt ook. Maar een angststoornis betekent dat het langer duurt, het schadelijk is voor je dagelijks leven en dat er veranderingen ontstaan in je brein.’
Daarom spreken Helmink en Van der Stel liever van een ‘grote en aanhoudende bezorgdheid of somberheid door de klimaatcrisis’. ‘Dat is ook de mantra onder klimaatpsychologen: “klimaatdepressie of klimaatangst is een normale reactie op een abnormale situatie.”’
De kans dat iemand enkel en alleen door zorgen over klimaatverandering in een klinische depressie belandt, schat Van der Stel vrij klein. ‘Vaak is een klinische depressie een combinatie van psychologische, sociale, fysieke of medische factoren.’
Verraad van de machthebbers
Volgens de Britse psychotherapeut Caroline Hickman kan klimaatverandering wel degelijk leiden tot een klinische depressie. Afgelopen zomer kwam ze naar de Amsterdamse dierentuin Artis om te praten over eco-angst onder jongeren. Hickman doet al tien jaar wereldwijd onderzoek naar emotionele reacties op klimaatverandering en is een gerenommeerd onderzoeker in haar vakgebied. ‘Angst is vaak de eerste emotie, gevolgd door woede en ontkenning. En als je je realiseert dat klimaatverandering echt bestaat, dan kun je je depressief voelen’, zegt ze aan de telefoon. ‘En wanhopig en machteloos, absoluut.’
Studenten zitten in de leeftijdsgroep die zich het meeste zorgen maken om klimaatverandering. Wereldwijd maakt 59 procent van de jongeren tussen de 16-25 jaar zich ernstig zorgen, blijkt uit het eerste grootschalige onderzoek van psychotherapeut Caroline Hickman in 2021. Voor het onderzoek sprak Hickman met 10.000 jongeren uit tien landen. Van hen gaf 45 procent aan dat klimaatverandering hun dagelijks leven beïnvloedde.
Natuurlijk spelen meerdere factoren een rol bij een klinische depressie, beaamt Hickman. ‘Het is een misvatting dat klimaatverandering de enige oorzaak is van klimaatdepressie. Het wordt namelijk ook veroorzaakt doordat we anderen, zoals machthebbers, zien falen om actie te ondernemen, dat maakt mensen het bangst.’
Officiële diagnose
Onder psychologen speelt momenteel de discussie of ‘klimaatdepressie’ een officiële diagnose zou moeten worden. Dat zou mensen erkenning kunnen geven over de emoties die ze ervaren. Daar ziet student Rikkert wel wat in: ‘Ik vind dat depressie vooral gaat over dat jij met jezelf vastzit. Terwijl een klimaatdepressie veel meer gaat om de wereld om je heen.’
Om diezelfde reden pleit Hickman juist tegen diagnosticeren: ‘Klimaatangst is geen persoonlijk probleem, het is collectief. Dat zou betekenen dat je de hele wereld moet gaan diagnosticeren.’
Vanwege het gebrek aan wetenschappelijke onderbouwing, zijn Helmink en Van der Stel daar niet voor. Van der Stel: ‘Bovendien zijn er al genoeg categorieën zoals “klinische depressie” of “angststoornis” die de toestand van mensen goed onder woorden kunnen brengen.’
Duurzaam activisme
Studenten die klimaatangst ervaren zijn juist allesbehalve ziek, benadrukt Hickman. ‘Ik zeg altijd: de gevoelens zijn volkomen logisch. Klimaatangst is een gezonde reactie op de dreiging van klimaatverandering. Ik zou het zelfs zover willen gaan dat mensen die zich geen zorgen maken ongezond zijn. Zien zij het gevaar niet? Ik maak me meer zorgen om de geestelijke gezondheid van mensen die zich geen zorgen maken.’
Maar wat te doen, tegen een klimaatdepressie? Volgens Hickman ligt de oplossing uiteindelijk in actie tegen klimaatverandering. ‘Alleen dan nemen de zorgen af. Bovendien maakt actie ondernemen op zichzelf al een stuk minder bang.’
Rol van de UvA
Volgens Van der Stel zouden klimaatzorgen – net als andere mentale gezondheidsissues –een aandachtspunt moeten zijn bij de UvA. ‘Heb het erover met studentpsychologen en studentenraden.’ Daarnaast zou de UvA zelf het goede voorbeeld moeten geven. Hickman: ‘Verwerk onderwijs over klimaatverandering in het hele curriculum, stap over naar een duurzame bank en stop samenwerkingen met de fossiele industrie.’
Het onderwijs dat er al is over klimaatverandering mag volgens Rikkert wel wat oplossingsgerichter. ‘In het eerste half jaar van mijn studie was de boodschap: het klimaatprobleem is niet op te lossen. Dat is alsof je een geneeskundestudent vertelt dat patiënten niet te genezen zijn.’
Beter balanceren
En hoe het nu gaat? Pergher kan zijn emoties nu beter balanceren. ‘Af en toe word ik nog overweldigd door emotie, maar ik geloof meer in actie. Ik kan niet voortdurend hele zware emoties voelen, dan word ik gek.’
Ook Rikkert acht de kans klein dat ze terug zou vallen in een depressieve periode. ‘Ik heb wel echt geleerd dat wat ik als persoon doe op de grote schaal heel weinig impact heeft. En als ik daar diepongelukkig van word, is dat het gewoon niet waard.’
Heb jij last van een klimaatdepressie of veel klimaatstress? Zoek hulp en voorkom ergere klachten zoals zelfdoding. 113 is bereikbaar via 0800-0113 of de chat.
