Eredoctor Zeynep Tüfekçi: ‘Het succes van protestbewegingen wordt snel vergeten’

Tüfekçi groeide op naast het Gezipark, een stadspark in Istanbul bekend van de grootschalige, landelijke, anti-autoritaire protesten die daar in 2013 werden gehouden. Haar carrière begon als computerprogrammeur maar richtte zich al snel op digitale technologie in protestbewegingen. Volgens haar UvA-erepromotor Justus Uitermark is Tüfekçi iemand die op ‘eigengereide wijze’, ‘doorwrochte analyses’ kan geven van ‘ontwikkelingen die op dit moment plaatsvinden’.

Met de komst van corona kwamen protestbewegingen wereldwijd op een wat lager pitje te staan. In die tijd veranderde Tüfekçi het geweer van schouder en richtte ze zich op het coronabeleid en de rol van de media. Zo was ze kritisch op de mainstream media die er niet in slaagden het belang van het dragen van mondkapjes over te brengen. Maar dat was geen definitieve carrièreswitch. ‘Als de protestbewegingen weer opstarten ga ik ze natuurlijk weer volgen.’

Kwam het eredoctoraat van de Universiteit van Amsterdam als een verrassing?

‘Ja, het was een enorme verrassing. Mijn vakgebied, digitale technologie in sociale (protest)bewegingen is nog jong, toen ik ermee begon moest ik vaak aan mensen uitleggen wat ik nu eigenlijk onderzocht. Dat er nu een eredoctoraat voor wordt uitgereikt is een enorme eer. Het laat ook zien dat de protestbewegingen en technologie interessante onderwerpen zijn om wetenschappelijk te bestuderen.’

Hoe vergelijk je de protestcultuur in Amsterdam met die van de rest van de wereld?

‘Ik ben een aantal keer in Amsterdam geweest, maar niet voor een protest. Breder gezien is de protestcultuur in Europa heel anders dan in Arabische landen, omdat Europa over het algemeen veel stabieler is en een democratie kent. Dat heeft invloed op de protestcultuur, protesteren is een middel dat mensen gebruiken om gehoord te worden. In Nederland kun je door te stemmen, of door vrijheid van meningsuiting ook een statement maken of aandacht trekken. Een protest is in Europa niet de enige manier om iets voor elkaar te krijgen.’

Hoe zijn protestacties veranderd met de komst van digitale technologieën zoals smartphones en sociale media?

‘Met de komst van het internet is het makkelijker geworden om protestacties aan te kondigen en mensen bij elkaar te krijgen. Vroeger waren daar grote organisaties voor nodig, jaren van organisatie, oproepen in kranten: het was een veel complexer proces. Nu kun je gewoon een oproep doen op Facebook of Twitter en een protest organiseren. Daardoor ontbreekt bij sommige protestbewegingen vandaag de dag de interne structuur en organisatie om onderling gesprekken te voeren en de strategie te bepalen. Dat alles kan er, paradoxaal genoeg, voor hebben gezorgd dat de protesten van vandaag de dag minder belangrijk lijken in de ogen van machthebbers.’

Wat maakt een protestbeweging succesvol?

‘Dat hangt ervan af wat je wilt bereiken. Als je alleen een boodschap over wilt brengen, en bewustzijn wil creëren, heb je niet altijd een sterke structuur nodig. Maar als je beleid wil veranderen, dan is een hogere organisatiegraad essentieel. Daarnaast hebben succesvolle protestbewegingen in het verleden altijd interne gesprekken gevoerd en strategisch nagedacht over hoe ze het beste impact konden maken.’

Heeft de actiegroep Extinction Rebellion (XR) de ingrediënten om de overheid tot beter klimaatbeleid te dwingen?

‘Dat is nog niet echt gelukt, maar het is nog vroeg om daarover te oordelen. Sommige protestbewegingen hebben decennia nodig om een verschil te maken. Daarnaast is het klimaat is een hele ingewikkelde: je vraagt om de hele energiehuishouding van de aarde opnieuw in te richten. Dus het is lastig om hier labels als “succes” of “falen” aan te hangen. Zelfs als het lukt om het klimaatbeleid te veranderen, dan nog is het klimaat niet meteen veranderd.’

‘Toch zijn klimaatbewegingen in de geschiedenis wel degelijk succesvol gebleken. In de vorige eeuw was er veel luchtvervuiling, zoals de grote smogophoping in Londen in 1952 die naar schatting 12.000 doden veroorzaakte. In de jaren 70 werden de Earth-day-protesten georganiseerd die leidden tot beleidsveranderingen zoals regulering van uitstoot van auto’s en gebouwen. In tien tot twintig jaar tijd werd de lucht schoner. Het was dus een ongelofelijk succes, maar wanneer je dat eenmaal bereikt hebt zijn mensen geneigd het snel te vergeten.’

In je boek Twitter and Teargas open je en sluit je af met een uitspraak die je leerde van de Zapatista’s, de onafhankelijkheidsbeweging in Mexico, ‘We walk while asking questions’. Wat zijn de vragen die jij je vandaag de dag stelt?

‘Ik probeer te ontdekken wat de volgende fase van protestbewegingen gaat zijn en ik ben ook geïnteresseerd in hoe AI hier invloed op gaat hebben. Kunstmatige intelligentie zal niet direct de protestbeweging beïnvloeden, maar wel de economie en banen. Maar hoe precies kunnen we niet voorspellen omdat het van zoveel complexe processen afhankelijk is.’

De eredoctoraten worden op de Dies Natalis van de Universiteit van Amsterdam uitgereikt. Dit jaar vindt die plaats op donderdag 11 januari. Naast Tufekci kent de UvA ook een eredoctoraat toe aan juridisch redacteur bij NRC en commentator Folkert Jensma.