UvA-gebouwen | In de Singelkerk gaat het niet om wat je gelooft, maar hoe je leeft
Op de Singel school sinds 1607 de doopsgezinde kerk voor het calvinistische Amsterdam. In samenwerking met het Athenaeum Illustre (en later de UvA) is de kerk echter uitgegroeid tot een geloofsgemeenschap van vrijzinnige Amsterdammers, die nog steeds banden heeft met de Amsterdamse universiteiten. ‘Ze werden de culturele elite, de VPRO van de zeventiende eeuw.’
Verscholen achter drie statige panden recht tegenover de UB Singel schuilt de kerk van de Doopsgezinde Gemeente. De groene pilaren zijn nauwkeurig getimmerd en de stoelen vormen een kring rondom het door hoge ramen verlichte preekgestoelte. ‘Hier kom je niet van achter de kerk in om een donderpreek te horen over wat je fout doet, maar zitten de kerkgangers op stoeltjes rondom de ‘voorganger’ (predikant, red.), die Bijbelse verhalen deelt. Na afloop hebben we het onder het genot van koffie samen over het leven,’ vertelt predikant Henk Leegte.
Leegte studeerde zelf aan het Doopsgezind Seminarium, toentertijd verbonden aan de UvA, tegenwoordig onderdeel van theologie aan de VU. Hij leerde er Hebreeuws, filosofie en de kunst van het spreken. ‘Op mijn 26ste hield ik mijn eerste preek in de kerk. Dat ging best, maar ik dacht ineens: ‘Hè, wat ik heb verder nou nog te zeggen elke twee weken?’ Maar ik doe het nu toch al twintig jaar hier.’
Een groene schuur
De doopsgezinden waren tijdens de reformatie in de zestiende eeuw niet alleen voor een ‘reformatie’ van de toenmalige katholieke leer, maar voor een radicale reformatie, zelfs afschaffing, van het instituut ‘de kerk’. Bovendien geloven de protestantse doopsgezinden, vandaar hun naam, dat een mens pas op volwassen leeftijd kan kiezen voor een zelfgeschreven geloofsbelijdenis na de doop.
Het calvinistische Amsterdam van de zeventiende eeuw dwong andere geloofsleren, waaronder dus de doopsgezinden, de stadsmuren uit. In 1607 werd de eenvoudige gemeenschap, ‘vooral mensen die in de Jordaan kwamen te wonen’ volgens Leegte, door het stadsbestuur wel gedoogd een verborgen kerk buiten de muur van de Singel te bouwen. Vluchtelingen van de Tachtigjarige Oorlog, vooral Vlamingen, timmerden een van binnen groen geverfde schuur in elkaar, die binnen dertig jaar zou uitgroeien tot een statig pand aan de overzijde van de Singel.
UvA-geschiedenis
In 1735 werd samen met het toenmalige Athenaeum Illustre (voorganger van de UvA) het Doopsgezinde seminarium opgericht, dat onderwees in vakken die verband hielden met het geloof. Later bleef het seminarium verbonden aan de theologiefaculteit van de UvA. Na bijna drie eeuwen nauw verbonden aan de universiteit geweest te zijn, verhuisde het seminarium in 2013 naar de VU, alhoewel er sporadisch nog UvA-colleges zijn gegeven.
Ook repeteert het UvA-Sweelinckorkest nog steeds elke donderdagavond in de uitzonderlijke akoestiek van de Singelkerk. ‘Wij richten ons hier sowieso op muziek, vaak klassiek, waar andere kerken weer een andere focus hebben’, legt dominee Leegte uit. Daarbij kan ook gespeeld worden op het in de negentiende eeuw door de welvarende schrijver Jacob van Lennep geschonken orgel.
Vondel en Flinck
Bijzonder aan die doopsgezinde weldoeners, veelal bekende ondernemersfamilies die nog steeds naar de kerk komen, is dat zij nooit wilden worden vernoemd als geldschieters. Zo weigerde weldoener Christiaan Pieter van Eeghen dat het door hem aan de stad geschonken park naar hem zou worden vernoemd. De doopsgezinde investeerder schikte maar met de uitkomst dat het ‘Vondelpark’ naar een andere doopsgezinde (dichter Joost van den Vondel) werd vernoemd. ‘Dat is omdat doopsgezinden geloven dat je onbaatzuchtig goede werken op aarde moet verrichten. Zo werden ze een beetje de culturele elite, de VPRO van de zeventiende eeuw’, grijnst de Groningse Leegte.
IJdelheid is daarbij ook uit den boze bewees bijvoorbeeld de doopsgezinde Abraham Fock, president van De Nederlandsche Bank, de enige president met een leeg portret aan de muur van de DNB. En het kostte de 17-eeuwse Govert Flinck dan ook veel overtuigingskracht om zijn vader te overreden bij de man van de doopsgezinde Saskia Uylenburgh te mogen leren schilderen. Flinck kreeg uiteindelijk onderwijs van Rembrandt van Rijn. Van Flincks beroemde hand hangt nog een portret van zijn eigen neef in de Singelkerk. ‘Gepositioneerd à la de Franse Zonnekoning’, omschrijft Leegte, ‘maar we zijn er onlangs achter gekomen dat de rode schoenen en hoed later zijn overgeschilderd in het sobere zwart.’
Toen de toenmalige directeur van het Rijksmuseum Henk van Os zulke kunstwerken in de Singelkerk kwam bekijken, beschreef hij de sobere kerk tegen Leegte dan ook als ‘streng’. ‘Maar hij bedoelde daarmee dat je in onze kerk zo ongelofelijk naar jezelf moet kijken. Er zijn hier geen heiligen die je uitleggen hoe je het moet doen.’
Vluchten in priesterpak
De kerk heeft inmiddels ook een bijzondere band met de kerken in de buurt. Zo was er enige jaloezie op de tegenoverliggende Lutherse Kerk, inmiddels ook in gebruik bij de UvA, die wél binnen de stadsmuren mocht liggen. ‘Dat was alleen omdat Lutherse landen, zoals Zweden en Denemarken, waarmee de Amsterdamse stadsregering handelde de stad daartoe dwong.’
Toen begin de negentiende eeuw Napoleon kerk en staat scheidde, konden ook de muren die de doopsgezinde kerk verborgen worden afgebroken. Aan de Herengrachtingang wierpen de doopsgezinden een schitterend zwart hekwerk op. ‘Een teken van emancipatie van onze kerk’, glimlacht Leegte.
Maar ook met de pal naastgelegen katholieke kerk De Krijtberg heeft de kerk inmiddels een bijzondere band. ‘In de Tweede Wereldoorlog schuilden in beide, ooit schuil-, kerken onderduikers op zolder. Sommigen gingen bij de Doopsgezinde Kerk naar binnen en werden dan via geheime gangen naar de katholieke kerk gesmokkeld. Daar kwamen ze naar buiten als pastoor in priestergewaad en konden zo ongemerkt wegkomen.’
Goed leven
De kerk trekt ook nog jongeren aan. Leegte probeert ook met hen duiding te vinden. ‘De vraag die wij ons allen stellen is: waar leg ik mijn ziel in, waar leef ik voor? Of je dat nou via de Koran, via het hindoeïsme doet, dat maakt niet zoveel uit. Ik doe het toevallig via Jezus, want ik kom uit die traditie. Maar iedereen denkt nou eenmaal na over ‘Waar kom ik vandaag? Waar ga ik naartoe als ik dood ben? En waarom is de wereld zoals die is?’ Het gaat bij ons daarbij niet om wat je gelooft, of je denkt dat Jezus bloed heilig is, maar of je goed leeft. ‘Ik kan uiteindelijk niet in je hersens kijken, maar zie wel als iemand bijvoorbeeld wapens handelt.’
Hoe men denkt, daar is iedereen in de Singelkerk vrij in. Of je er nou komt voor de muziek, Leegtes preken of de geschiedenis van de aan de universiteit gebonden kandelaren. ‘Mensen die bij ons komen gaan vaak maar één keer per maand naar de kerk. Want goed leven doe je niet op zondag in een dienst, maar op je maandag, je woensdag, je vrijdag. Gewoon in het dagelijkse leven.’
