Voelen EU-burgers zich nog wel Europeaan?

Foto: UvA

Eurosceptische partijen staan er goed voor bij de Europese verkiezingen en de opkomst onder Nederlanders is historisch gezien laag. Daarnaast hebben we het afgelopen decennium te maken gehad met de eurocrisis en Brexit. Toch is de verbondenheid met Europa alleen maar toegenomen. Hoe verklaar je dat?
‘Je zou inderdaad denken dat mensen in tijden van crises zich van Europa afwenden, maar het tegenovergestelde blijkt waar. Dit komt waarschijnlijk doordat mensen zich meer bewust zijn geworden van hun onderlinge verbondenheid. Denk bijvoorbeeld aan de Europese staatschuldencrisis als uitloper van de kredietcrisis nadat Griekenland zijn schulden niet goed wist te financieren. Daarin voelden we de financiële afhankelijkheid. Maar denk ook aan de oorlog in Oekraïne waarin we het belang van gemeenschappelijke defensie inzien. Daardoor beseffen mensen dat ze een gezamenlijk lot delen.’
 
‘Wat betreft de eurosceptische, vaak radicaal rechtse partijen is het niet per se zo dat deze volledig anti-Europees zijn. Ze proberen juist die meer etnisch-culturele draai aan Europese identiteit te geven, een nationalistisch Europees perspectief. Dat draagt bij aan een bepaalt aspect van de Europese identiteit wat wij ook terugzien in ons onderzoek.’

Wat bleek er verder uit uw onderzoek?
‘De meerderheid van de Europeanen voelt zich ook Europeaan blijkt uit ons onderzoek. Daarvoor analyseerden we opiniepeilingen van de afgelopen 41 jaar van tientallen EU-lidstaten. Daarin werden bijvoorbeeld vragen gesteld zoals “voel je je verbonden met de Europese vlag?”, of “ben je trots om Europeaan te zijn?”, en “bestaat er een Europese identiteit?”. Over de volle breedte zien we een stijgende lijn in hoeverre mensen zich verbonden voelen met de Europa over de jaren heen.’

‘Dat is niet altijd zo geweest. Rondom de tijd van het Verdrag van Maastricht – het EU-verdrag – zagen we dat mensen kritischer werden ten aanzien van de EU. Politici waaronder eurosceptici begonnen zich negatief te uiten ten aanzien van de beloftes die een EU met zich mee zou brengen.’

‘Toch blijft de Europese identiteit een secundaire identiteit. Op stellingen zoals “ik voel me meer Europeaan dan Nederlander” is maar een heel klein percentage Nederlanders die het daarmee eens is.’

Waaruit bestaat die Europese identiteit precies? Is die veranderd in de loop der tijd?
‘Er zijn verschillende concepten van Europese identiteit. Dat leunt vaak op twee aspecten. Aan de ene kant omvat het democratische waarden zoals tolerantie en kosmopolitisme – een algeheel gevoel van verbondenheid. Aan de andere kant is er een meer etnisch-cultureel aspect, waarbij mensen denken dat je Europeaan bent als je hier geboren bent of als je roots in Europa liggen.’
 
‘Op dit moment is hier ook een politiek strijd over gaande: waar staat Europa en de Europese identiteit voor? Daarbij zien we dat radicaal rechtse partijen meer die etnisch-culturele visie proberen te verdedigen. Denk aan de Italiaanse premier Georgia Meloni of de Franse Marine le Pen van het rechtse Rassemblement national. Zij denken bij Europa aan mensen die hier geboren zijn, christelijke waarden en sterke grenzen naar buiten. Door deze ontwikkeling denk ik dat we op een kantelpunt zijn beland in de Europese politiek.’

‘Op dit moment zijn we een nieuw onderzoek aan het opstarten naar die Europese identiteit en of die democratische of etnisch-culturele aspecten die mensen erop nahouden samenhangen met hun stemgedrag. Daarbij denken we bijvoorbeeld dat mensen die meer aan de etnische identiteit denken ook op rechtse partijen stemmen zoals de PVV of het Duitse AfD.’

Is er een verschil in de ontwikkeling van de Europese identiteit tussen verschillende landen binnen de EU?
‘Hoe langer een land onderdeel is van de EU, des te meer de burgers zich Europeaan voelen door het simpele feit dat zij langer zijn opgegroeid in een Europese context, met de euro en lessen op school. Dat zien we bijvoorbeeld terug in lidstaten zoals Nederland, Frankrijk en Duitsland waarbij er een sterker gevoel is van een gemeenschappelijke identiteit ten opzichte van andere lidstaten. Maar als we kijken naar bijvoorbeeld Italië, dan zien we dat deze veel kritischer is geworden sinds de eurocrisis, wat waarschijnlijk te maken heeft met de manier hoe de lidstaten met elkaar zijn omgegaan in die tijd. Nederland was bijvoorbeeld erg terughoudend met zijn steun aan Italië.’
 
In uw onderzoek pleit je ervoor dat de Europese Unie nog meer gaat doen om het gevoel van een Europese identiteit te versterken. Hoezo?
‘Ik denk dat zo’n Europese identiteit cruciaal is voor de legitimatie van verdere samenwerking binnen de EU. Denk bijvoorbeeld aan thema’s als klimaat, landbouw, maar ook de mogelijk toenemende samenwerking op het gebied van Europese defensie zijn onderwerpen waar een Europese identiteit van belang is. In de beginjaren van de Europese Unie lag de focus voornamelijk op handel en het creëren van een interne markt. Maar als de EU bijvoorbeeld een Europees belastingstelsel zou willen invoeren, of wil werken naar een Europees leger vereist dit een gevoel van Europese identiteit onder de bevolking. Als mensen zich niet verbonden voelen met de besluitvorming op Europees niveau en de betrokken instituties, dan ontstaat er een democratisch probleem.’