Een liefdesverklaring aan een studentenbioscoop

Daar stond ik, voor een zaal vol tamelijk bejaarde mensen die ooit als student op dezelfde plek hadden gewerkt. Ik wilde hen bedanken, maar vooral wilde ik uitleggen wat Kriterion voor me betekent, en ze laten zien dat de bioscoop die zij vlak na de oorlog hadden opgericht nog altijd een belangrijke rol speelt in mijn leven.

Hoe Kriterion me heeft gevormd, en vóór mij alle andere studenten die er in de afgelopen zeventig jaar biertjes hebben getapt, kaartjes hebben gescheurd en films hebben geprojecteerd. Bizar eigenlijk, dat deze tent überhaupt nog bestaat: gerund door studenten zonder enige kennis van zaken, zonder baas maar mét bar, lees: in directe nabijheid van industriële hoeveelheden alcohol. Tot slot zou ik vertellen waarom het tóch werkt, al wisten zij dat als oud-leden natuurlijk net zo goed als ik.

Foto: Bob Bronshoff

Kriteriërs

Toen ik vanaf het podium de zaal in keek, naar de generaties Kriteriërs die daar verzameld waren, was de angst ineens verdwenen en werd ik overvallen door een gevoel van diepe verbondenheid. Helaas had mijn brein – preventief of vanwege een overload aan emotie – in de tussentijd besloten dat het verstandig was om mij tijdelijk uit te schakelen. Ik viel flauw. Samir nam het over en mijn verhaal werd nooit verteld. Dit stuk is in zekere zin een herkansing.

Voor wie het niet kent: Kriterion is een filmtheater aan de Roetersstraat, pal tegenover het Roeterseilandcomplex. In de drie filmzalen worden hoofdzakelijk arthousefilms geprogrammeerd, met een overlap naar de betere mainstream. In het café op de begane grond kost een bier twee euro, al duurt het vaak wel even voor je het krijgt. Vaste klanten zijn te herkennen aan hun vermogen om het krijsende brandalarm compleet te negeren; vast weer een aangebrande tosti in de keuken of een blowende medewerker op kantoor. Het zijn immers studenten.

Het was vanwege Philip Seymour Hoffman dat ik zo’n zes jaar geleden Kriterion ontdekte. Ik was al een tijdje benieuwd naar de film Synecdoche, New York – vooral naar Hoffman dus – en zo kwam het dat ik op een druilerige februarimiddag voor de eerste keer de deur opentrok van het monumentale pand dat niet veel later zou voelen als mijn tweede thuis. Ik was meteen om. Ik mocht m’n warme chocomel mee de zaal in nemen en na de film draaiden ze in het café Errol Garner.

Er hing een gezellige huiskamersfeer, met banken in de hoeken en een stelletje dat aan een tafel zat te scrabbelen. Hoewel ik al een bijbaan had, besloot ik te solliciteren. Wat ik toen nog niet wist is dat het bedrijf van A tot Z wordt gerund door studenten, en dat al zeventig jaar. Afgelopen weekeinde vierde stichting Kriterion haar veertiende lustrum, ‘met zeventig uur lang al het moois van de afgelopen decennia’.

(De tekst loopt door onder de foto.)

Het idee voor Kriterion ontstondOp 1 juni 1945 ziet Stichting Onderlinge Studenten Steun Kriterion het licht. Doel is ‘studenten aan de Amsterdamse universiteiten in staat te stellen zelf de kosten van hun studie te verdienen’. Op 6 november 1945 opent Filmtheater Kriterion (de naam komt uit het Grieks en betekent standaard, maatstaf) zijn deuren in het voormalige NSB-theater aan de Roetersstraat. in de nadagen van de Tweede Wereldoorlog vanuit het Amsterdamse studentenverzet. Na de oorlog wilden deze studenten weer hun studie oppakken, maar zonder afhankelijk te zijn van hun ouders. In Kriterion konden ze naast hun studie werken en zo voorzien in hun levensonderhoud. Anno nu werk je er als student niet meer in eerste instantie voor het geld. Ieder lid van de vereniging krijgt een maandelijkse toelage van zo’n vijfhonderd euro, onafhankelijk van het aantal uren dat je die maand precies hebt gewerkt.

Wat telt is de werkervaring. Je runt gezamenlijk een bedrijf met een jaarlijkse omzet van ongeveer een miljoen en hebt verantwoordelijkheden die je niet zo snel ergens anders krijgt. Zelf werd ik slechts enkele weken nadat ik was aangenomen betrokken bij onderhandelingen rond een contract ter waarde van 40.000 euro met een Amsterdamse onderwijsinstelling; dat zal je bij een ander bijbaantje niet snel overkomen.

Duurzame democratie

Wat je er vooral leert is samenwerken. Vereniging KriterionIn 1982 ontstaat er een kloof tussen de stichting en de medewerkers van het filmtheater. Medewerkers van Kriterion bezetten het pand en verklaren zichzelf onafhankelijk. Anders dan de andere projecten van stichting Kriterion opereert het filmtheater sindsdien zelfstandig als vereniging. is non-hiërarchisch opgebouwd en ieder besluit wordt democratisch genomen. Dat uitgangspunt is heilig, merkte ik tijdens mijn eerste weekoverleg, de verplichte vergadering op maandagavond. In een kleine ruimte op de vierde verdieping van het pand zaten de leden op afgesleten bioscoopstoelen en discussieerden ze hevig over de vraag wat we beter bij de koffie konden serveren: losse koekjes of per stuk verpakte nougatblokjes? Koekjes zijn niet duurzaam, want worden vaak weggegooid, verpakte nougat kun je hergebruiken, maar ziet er juist weer niet duurzaam uit. Een week later discussieerden we over de vraag of het oké zou zijn als Kriterion elke zondag een ruimte verhuurde aan een christelijke vereniging.

Zelf hoefde ik trouwens geen keuze te maken in de kwestie nougat versus koekjes, want als aspirantlid had ik nog geen stemrecht. Ik zat nog in mijn proeftijd en werd ingewerkt door Jan, een goedlachse ras-Amsterdammer, die bij zijn eerdere baan in de Cultvideotheek urenlang naar obscure films had gekeken en daardoor beschikte over een indrukwekkende hoeveelheid parate filmkennis.

Zes weken lang draaide ik iedere dienst met Jan. Hij vertelde me – tussen het dweilen, biertjes tappen en kaartjes scheuren door – alles wat ik volgens hem weten moest om te kunnen overleven aan de Roetersstraat. Zes weken later wist ik dat de perfecte schuimkraag van een pilsje twee vingers dik is en hoe je een reservering in het systeem zet. Ik wist ook dat we de gele schoonmaakdoekjes gebruikten in de keuken en de blauwe in het toilet, en dat Bottle Rocket de enige Wes Anderson-film is waarin Bill Murray niet op de aftiteling staat.

Later op de avond, als de kassa opgemaakt was en de stoelen op de tafels stonden, dronken we biertjes aan de bar, want de nazit is in Kriterion bijna even belangrijk als het werk. In de kleine uurtjes ontstaan niet zelden de beste ideeën.

Ideeën, daar draait Kriterion namelijk op en één van de eerste dingen die je krijgt ingepeperd is: alles kan! Wie een idee heeft, schrijft een  voorstel en brengt het tijdens het weekoverleg in stemming. Misschien lukt het, misschien niet.

De tafelvoetbaltafel die ik in het café wilde neerzetten is er nooit gekomen; het vijfdaagse internationale studentenfilmfestival – een idee van anderen – wél. Toen ik mijn luipaardgekko van de huisbaas niet langer thuis mocht houden, schreef ik namens het beestje een voorstel en mocht Gordon Gecko voortaan in de vergaderruimte wonen. (Inmiddels ligt hij begraven onder de boom in het binnenhofje.)

24/7 toegang

Welbeschouwd werd Kriterion een soort thuis, zeker gezien de hoeveelheid tijd die ik er doorbracht. Net als iedereen draaide ik twee keer per week een bar-, keuken-, film- of kassadienst en werkte ik minstens vier uur per week in een commissie. Bij die twintig uur bleef het niet. Als het even kon, gebruikte ik het kantoor ook als studieruimte – veel gezelliger dan de UB en je hebt er lekkere koffie. Daarna een biertje aan de bar en voor ik het wist was het tijd om te eten. Als het even kan wordt er ’s avonds gekookt en kun je aanschuiven bij de avondploeg, die gezamenlijk eet aan een grote tafel achter in het café.

Ook ’s avonds was er altijd wel wat te doen. In de filmcabine zitten en naar het geratel van de grote projectoren luisteren bijvoorbeeld, terwijl de operateur met plakband en schaar in de weer is om één frame van een oude Duitse pornofilm tussen de reclamefilmpjes te plakken. Dat merkte niemand, maar wij lachten ons suf.

De nachten zijn in Kriterion misschien nog wel belangrijker dan de dagen. Tussen de laatste voorstelling in de avond en de eerste in de ochtend is de bioscoop van jou. Jij bepaalt de films, de mensen (vrienden zijn natuurlijk welkom) en het rookbeleid. Als lid krijg je bovendien een sleutel – en heb je dus 24/7 toegang tot het pand. Handig voor als zelfs het laatste afvoerputje in de stad de deuren sluit, maar jij zin hebt in nog één biertje. Met een beetje mazzel is de nazit nog gaande, en zit je er niet alleen.

(De tekst loopt door onder de foto.)

En ja, dat gaat soms mis. Mensen zijn soms te dronken om hun drankjes aan te slaan, te lui om op te ruimen en te aso tegenover hun collega’s die er de volgende ochtend moeten werken. Dan spreek je elkaar erop aan, want er is geen baas en als jij het niet doet, dan doet niemand het. Het is lastig over Kriterion te praten zonder te vervallen in het cliché ‘vriendschappen voor het leven’. Tot diep in de nacht ruziën over een begroting schept op de een of andere manier een band. Samen kauwgom van de bioscoopstoelen peuteren ook. Het is niet zo vreemd: je ziet elkaar veel, je werkt, vergadert, drinkt, feest, zoent, lacht en huilt met elkaar.

Het geheim

Alles hierboven draagt bij aan het geheim van KriterionDe kriterionfamilie is in de afgelopen zeventig jaar flink uitgebreid, zo zijn er naast het filmtheater ook de Kriterion Oppascentrale (1945), de Kriterion benzinepomp (1960) en eetcafé ‘Skek (2006). In 2007 is daar nog Studio/K bijgekomen, een bioscoop met twee filmzalen, een restaurant en een club. Ook filmtheater De Uitkijk werkt sinds een paar jaar volgens het kriterionprincipe. Andere projecten zoals de kattenbakschoonmaakcentrale hebben de 21e eeuw helaas niet gehaald. Sinds 2007 exporteert Stichting YUA (Young Urban Achivers) het kriterionconcept bovendien naar het buitenland waar ze in voormalige oorlogsgebieden samen met lokale ongeren nieuwe projecten oprichten. In 2011 opende Kriterion Sarajevo (Bosnië en Herzegovina) haar deuren. Andere projecten lopen in Monrovia (Liberia), Belgrado (Servië) en Mitrovica (Kosovo).; dat simpelweg – sorry voor de zoetsappigheid – een bijzondere soort liefde is. Je houdt van de plek en de mensen. Daarom ga je na werktijd door als je vindt dat de flyer er nog niet helemaal strak uitziet, en daarom blijf je een uur langer achter de bar staan als je collega’s de drukte niet aankunnen: gewoon omdat je wilt dat het goed gaat. Je hoopt dat iedereen jouw kindje Kriterion net zo geweldig vindt als jij.

Dat onbaatzuchtige enthousiasme kan zijn tol gaan eisen. Alle tijd die je in Kriterion steekt, steek je immers niet in andere dingen zoals je studie, vriend(innet)je of vrienden van buiten Kriterion. Die laatsten zijn niet altijd even begripvol en het is soms lastig uit te leggen waarom je wegloopt van een koffieafspraak om in te vallen voor een zieke collega. Zeker als het niet de eerste keer is dat het gebeurt.

Bovendien kan het ook slopend zijn voor jezelf. Misschien zit het geheim van Kriterion hem juist in die tijdelijkheid. In het feit dat je er uiterlijk een halfjaar na je afstuderen uit wordt geknikkerd. Het voorkomt dat je jarenlang blijft zitten en verzuurd raakt door veranderlijke of juist onveranderlijke mensen en processen. Het zorgt ook voor een continue toestroom aan nieuwe medewerkers, studenten die een nieuw thuis ontdekken en zich er vol tomeloos enthousiasme op storten.

The End

Iedere ex-Kriteriër vreest voor het moment dat hij als klant aan de bar komt en in plaats van de medewerkersprijs van zestig cent de volle mep moet betalen voor een biertje, omdat er geen oud-collega meer achter de bar staat. Maar het valt mee. Ik dacht dat het zou voelen alsof je familie je verstoot. Maar dat is niet zo, eerder alsof je je ex, met wie je goed uit elkaar bent gegaan en die je de wereld gunt, tegenkomt met een nieuwe vlam. Niet leuk, maar wel goed – en het leven gaat door. Kriterion is nu eenmaal voorbehouden aan studenten, en dat is maar goed ook.

Update 8 december 2015 10.30 uur

Lees in de reacties meer over de oprichter van Kriterion, Piet Meerburg.