De medische wereld beoordeelt psychische problemen verkeerd. Dat stelt methodoloog Angélique Cramer in haar proefschrift waar ze onlangs op promoveerde. Haar theorie: een ziektebeeld hoeft geen dieperliggende oorzaak te hebben, maar kan wel zelf meer problemen veroorzaken.
Angélique Cramer
Wat is er nieuw aan uw model?
'Traditioneel denken we over psychische aandoeningen zoals we ook over fysieke aandoeningen denken: er is iets mis in je hersenen en daardoor ben je depressief. Zoals een hardnekkig kuchje en gewichtsverlies tekenen kunnen zijn van een kwaadaardige longtumor, zo veronderstellen we dat slaapproblemen, een negatieve stemming en zelfmoordgedachtes duiden op een hersenprobleem dat de symptomen van depressie veroorzaakt.'
'In mijn proefschrift stel ik een nieuw model voor, een netwerkmodel, waarin symptomen elkaar veroorzaken. In het geval van depressie werkt dat bijvoorbeeld als volgt: iemand kan niet goed in slaap komen, voelt zich daardoor moe en heeft moeite zich op zijn studie te concentreren. Daar wordt hij onzeker van en voelt hij zich schuldig over. Dat leidt tot een negatieve stemming en piekeren, wat weer leidt tot meer moeite met slapen. Zo kun je een depressie zien als een negatieve spiraal van specifieke symptomen.'
En wat heb je aan zo'n nieuw model?
'Het netwerkmodel biedt houvast bij behandeling. Vanuit het netwerkmodel is het zinvol om aan symptoombestrijding te doen, bijvoorbeeld de slapeloosheid bestrijden met slaaptherapie, om de negatieve spiraal te doorbreken. Die aanpak is absurd als je depressie ziet als de psychische equivalent van een tumor: dan ga je natuurlijk de tumor 'wegsnijden' en niet het kuchje en gewichtsverlies behandelen. Voor behandelaars die gewend zijn naar medicatie te grijpen om de vermeende onderliggende aandoening te bestrijden, is dat even wennen, maar veel psychologen blijken in de praktijk al vanuit een netwerkmodel te werken.'
'Bovendien helpt een juiste kijk op psychische problemen de wetenschap vooruit. Nu ligt impliciet de aanname van een onderliggende oorzaak ten grondslag aan bijna al het psychologisch onderzoek. Wereldwijd zijn wetenschappers bijvoorbeeld op zoek naar de genen voor die veronderstelde oorzaak van depressie. Maar die worden ondanks enorme investeringen van tijd en geld niet gevonden. Daar nog meer tijd en geld inpompen heeft weinig zin als blijkt dat er geen onderliggende oorzaak is.'
Want die onderliggende, biologische, oorzaak bestaat niet volgens u?
'Dat denk ik niet. Heb je een biologische oorzaak nodig om het ontstaan van psychische stoornissen te begrijpen? Nee. De laatste jaren wordt gedaan alsof de hersenbiologie ten grondslag ligt aan alles, maar volgens mij lopen de pijlen niet altijd van biologie naar gevoel en gedrag. Uit hersenscanonderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen die een aantal weken intensief trainen met jongleren, fysieke veranderingen in de hersenen ondergaan. Gedrag beïnvloedt dus ook de biologie. Maar ik zie ook geen absolute cognitieve of emotionele oorzaak voor me. Het is veel complexer, de symptomen veroorzaken elkaar.'
Hoe levert u bewijs voor uw model?
'Direct bewijs lever ik niet. Het is statistisch ingewikkeld de twee modellen tegen elkaar te toetsen, omdat beide modellen even goed op sommige gegevens passen. Daarom heb ik er in mijn proefschrift voor gekozen de voorspellende waarde van het netwerkmodel te testen, onder meer in een computersimulatie van een grote groep virtuele patiënten. Dat strookte aardig met wat we in het echt bij patiënten waarnemen. Zo bleven sommigen depressief na het verwijderen van de stress die de aanleiding vormde voor hun depressie, terwijl anderen spontaan genazen. Maar in mijn proefschrift heb ik vooral het theoretische kader neergezet. Er blijft nog veel over om te toetsen. Ik hoop dat enthousiaste vakgenoten daar warm voor lopen.'
Angélique Cramer
Wat is er nieuw aan uw model?
'Traditioneel denken we over psychische aandoeningen zoals we ook over fysieke aandoeningen denken: er is iets mis in je hersenen en daardoor ben je depressief. Zoals een hardnekkig kuchje en gewichtsverlies tekenen kunnen zijn van een kwaadaardige longtumor, zo veronderstellen we dat slaapproblemen, een negatieve stemming en zelfmoordgedachtes duiden op een hersenprobleem dat de symptomen van depressie veroorzaakt.'
'In mijn proefschrift stel ik een nieuw model voor, een netwerkmodel, waarin symptomen elkaar veroorzaken. In het geval van depressie werkt dat bijvoorbeeld als volgt: iemand kan niet goed in slaap komen, voelt zich daardoor moe en heeft moeite zich op zijn studie te concentreren. Daar wordt hij onzeker van en voelt hij zich schuldig over. Dat leidt tot een negatieve stemming en piekeren, wat weer leidt tot meer moeite met slapen. Zo kun je een depressie zien als een negatieve spiraal van specifieke symptomen.'
En wat heb je aan zo'n nieuw model?
'Het netwerkmodel biedt houvast bij behandeling. Vanuit het netwerkmodel is het zinvol om aan symptoombestrijding te doen, bijvoorbeeld de slapeloosheid bestrijden met slaaptherapie, om de negatieve spiraal te doorbreken. Die aanpak is absurd als je depressie ziet als de psychische equivalent van een tumor: dan ga je natuurlijk de tumor 'wegsnijden' en niet het kuchje en gewichtsverlies behandelen. Voor behandelaars die gewend zijn naar medicatie te grijpen om de vermeende onderliggende aandoening te bestrijden, is dat even wennen, maar veel psychologen blijken in de praktijk al vanuit een netwerkmodel te werken.'
'Bovendien helpt een juiste kijk op psychische problemen de wetenschap vooruit. Nu ligt impliciet de aanname van een onderliggende oorzaak ten grondslag aan bijna al het psychologisch onderzoek. Wereldwijd zijn wetenschappers bijvoorbeeld op zoek naar de genen voor die veronderstelde oorzaak van depressie. Maar die worden ondanks enorme investeringen van tijd en geld niet gevonden. Daar nog meer tijd en geld inpompen heeft weinig zin als blijkt dat er geen onderliggende oorzaak is.'
Want die onderliggende, biologische, oorzaak bestaat niet volgens u?
'Dat denk ik niet. Heb je een biologische oorzaak nodig om het ontstaan van psychische stoornissen te begrijpen? Nee. De laatste jaren wordt gedaan alsof de hersenbiologie ten grondslag ligt aan alles, maar volgens mij lopen de pijlen niet altijd van biologie naar gevoel en gedrag. Uit hersenscanonderzoek blijkt bijvoorbeeld dat mensen die een aantal weken intensief trainen met jongleren, fysieke veranderingen in de hersenen ondergaan. Gedrag beïnvloedt dus ook de biologie. Maar ik zie ook geen absolute cognitieve of emotionele oorzaak voor me. Het is veel complexer, de symptomen veroorzaken elkaar.'
Hoe levert u bewijs voor uw model?
'Direct bewijs lever ik niet. Het is statistisch ingewikkeld de twee modellen tegen elkaar te toetsen, omdat beide modellen even goed op sommige gegevens passen. Daarom heb ik er in mijn proefschrift voor gekozen de voorspellende waarde van het netwerkmodel te testen, onder meer in een computersimulatie van een grote groep virtuele patiënten. Dat strookte aardig met wat we in het echt bij patiënten waarnemen. Zo bleven sommigen depressief na het verwijderen van de stress die de aanleiding vormde voor hun depressie, terwijl anderen spontaan genazen. Maar in mijn proefschrift heb ik vooral het theoretische kader neergezet. Er blijft nog veel over om te toetsen. Ik hoop dat enthousiaste vakgenoten daar warm voor lopen.'
