App tegen etnisch profileren moet burger én politie helpen
Staandehoudingen van Typhoon en Kenneth Vermeer zetten etnisch profileren door de politie dit jaar opnieuw op de kaart. UvA-alumnus Jaïr Schalkwijk heeft een app ontwikkeld die zowel mensen die staande worden gehouden als de politie moet helpen. Aanstaande maandag wordt die gepresenteerd in de Melkweg. ‘We worstelen vaak met de politie, maar ze beginnen in beweging te komen.’
‘Ik weet niet hoe het bij jou zit, maar ik word helemaal nooit gecontroleerd. Ik krijg weleens een boete voor te hard rijden of fietsen zonder licht, maar verder nooit. Maar sommige mensen worden drie keer per week langs de kant gezet. Daar komt bij dat we al jarenlang discussie voeren over de positie van mensen met een migrantenachtergrond in Nederland, waarbij sprake is van openlijk xenofobe sentimenten in het publieke debat. Wij hebben gewoon een hele sterke drang om daar wat aan te doen.’
Aan het woord is Jair Schalkwijk, mede-initiatiefnemer van Controle Alt Delete, een onafhankelijke organisatie die strijdt tegen etnisch profileren. Hij studeerde rechten aan de UvA en met zijn juridische kennis wil hij burgers helpen om zich te weren bij onterechte aanhoudingen. Dat is nodig, want die aanhoudingen komen vaak voor. Nederlandse burgers met een zichtbare migrantenachtergrond klagen dat ze vaak zonder geldige reden of uitleg staande worden gehouden en zich hierdoor opgejaagd voelen.
Patseraanpak
Voor de goede orde: de politie mag altijd ieder voertuig stoppen voor een controle, maar sinds 2005 gebruikt de politie de ‘patseraanpak’, waarbij rijden in een mooie auto reden genoeg is om de desbetreffende bestuurder langs de kant te zetten. Agenten op straat worstelen daarmee, zeker omdat zij vanuit de politieleiding en vanuit de maatschappij de druk voelen om proactief te controleren en ‘boeven te vangen.’ Verschillende mensen in de politietop erkennen dat onder meer dankzij die patseraanpakNaar aanleiding van de klachten over etnisch profileren worden er steeds meer vraagtekens gezet bij de patseraanpak. etnisch profileren te vaak voorkomt en zijn ook bereid hier wat aan te doen.
Wat het debat en een potentiële oplossing bemoeilijkt, is simpelweg het gebrek aan bewijs. Schalkwijk: ‘Dat weet niemand en dat is juist het probleem; er zijn geen kwantitatieve data over etnisch profileren in Nederland. Dat komt omdat de politie haar controles niet systematisch monitort.’
Om toch een voorzichtig antwoord te kunnen geven op deze vragen, gingen onderzoekers van het adviesbureau Twynstra Gudde 240 uur met politieagenten ‘op de wagen’. In het rapport Boeven VangenHier kun je een samenvatting en het volledige rapport lezen., concluderen de onderzoekers dat etnisch profileren voorkomt, dat agenten hun ‘boevenopbrengst’ bij proactieve controles enorm overschatten en dat intuïtie en onderbuik een grote rol spelen in beslissingen om tot een politiecontrole over te gaan.
De onderzoekers stellen ook dat we ons altijd op glad ijs begeven wanneer we moeten bepalen welke controles wel of niet gerechtvaardigd zijn, en bij welke staandehoudingen etniciteit een doorslaggevende rol speelt. Want hoewel de ervaringen van veel Nederlanders met een migrantenachtergrond suggereren dat etnisch profileren structureel voorkomt, is het ontzettend ingewikkeld om te weten wanneer er alleen etnisch geprofileerd wordt. Agenten beoordelen namelijk ook op andere factoren zoals buurt, klasse, of afwijkend en nerveus gedrag. Dat is overigens geen garantie voor succes. Van de zevenenvijftig staandehoudingen waarbij de onderzoekers van Twynstra Gudde geen concrete aanleiding constateerden, stuitte de politie maar één keer op een strafbaar feit.
Controle Alt Delete
Om de benodigde data over etnisch profileren te verzamelen en om burgers te informeren over hun rechten, is de onafhankelijke organisatie Controle Alt Delete een nieuwe app aan het ontwikkelen. De app, die gemaakt is met de input van de politie, burgers en mensenrechtenorganisaties, bevat een registratiefunctie, waarin mensen melding kunnen maken van etnisch profileren. De data die dat oplevert moet Nederland inzicht geven in de grootte van het probleem en uiteindelijk de politiek kunnen overtuigen dat er meer onderzoek moet worden gedaan naar etnisch profileren, de beweegredenen van agenten en de effectiviteit van politietrainingen- en cursussen om dit probleem te verhelpen.
Naast de registratiefunctie heeft de app ook een component met rechtsinformatie, die juridische handvatten kan bieden bij een onjuiste bejegening door de politie. Wanneer mag de politie om je identiteitsbewijs vragen? Wanneer mag een agente preventief fouilleren, of een afgesloten ruimte van een auto of brommer doorzoeken? En is de agent verplicht zijn ID of stamnummer te tonen? Deze informatie is straks voor iedereen binnen handbereik.
De steun voor het initiatief is wijdverbreid. In een korte tijd haalde Controle Alt Delete 25.000 euro op via crowdfunding, waarvan 10.000 euro werd gedoneerd door de Amsterdamse politie, die Controle Alt Delete naar eigen zeggen als ‘kritische partner’ beschouwt. Geregeld organiseert Controle Alt Delete evenementenDe eerstvolgende ontmoeting vindt plaats in de Melkweg op 12 december, waar de app ook gepresenteerd wordt. waarbij burgers en politie met elkaar in gesprek gaan.
Geen gegevens
Schalkwijk geeft met Controle Alt Delete trainingen over burgerrechten, politiebevoegdheden en over ‘strategisch gedrag’. Wat is een verstandige manier om te reageren wanneer je een vervelende interactie met de politie hebt? En hoe kun je voorkomen dat de politie jou er telkens uit pikt? Schalkwijk: ‘We zijn hiermee begonnen omdat we veel verhalen hoorden van mensen die te vaak onterecht staande worden gehouden. Etnisch profileren is vernederend, het kwetst mensen en het is juridisch verboden. En het moet al helemaal niet vanuit een overheidsinstantie komen. Veel witte mensen kunnen zich gewoon niet voorstellen dat een heleboel mensen vaak zonder enige reden gecontroleerd worden en dat dit hun kwetst. “Ze worden aangehouden dus ze zullen wel iets fout gedaan hebben,” wordt vaak geredeneerd. En bedenk ook dat het niet alleen om arrestaties gaat. Heel veel mensen worden erg slecht bejegend door de politie.’
‘Daarom is het zo jammer dat we dit probleem niet hard kunnen maken met kwantitatieve gegevens. Wat we wel hebben sinds kort, zijn de cijfers die BrandpuntBrandpunt maakte een uitgebreide reportage over etnisch profileren. Die reportage kun je hier terugkijken. Hier vind je een interview met plaatsvervangend korpschef Ruud Bik naar aanleiding van die uitzending. naar buiten heeft gebracht. Een student politiekunde heeft binnen de politieacademie van Oost-Brabant een onderzoek gedaan onder agenten en gevraagd in hoeverre zij onderbuikgevoel en huidskleur mee laten spelen bij de beslissing om over te gaan op een controle,’ vertelt Schalkwijk. ‘Maar liefst 61 procent van de agenten gaf aan meestal of vaak een controle uit te voeren op basis van onderbuikgevoel. 63 procent van de agenten gaf aan dat de etnische achtergrond een gemiddelde of grote rol mag spelen bij de overweging om iemand te controleren. Voor de duidelijkheid, dat is verboden. Huidskleur, afkomst, of vermeende afkomst mag nooit een rol spelen als iemand geen verdachte is.’
‘Etnisch profileren is iets anders dan iemand aanhouden met een signalement. Als jouw uiterlijk overeenkomt met iemand die verdachte is van een strafbaar feit, mag huidskleur een reden zijn voor controle. Als dat niet het geval is, en huidskleur speelt wel een rol dan spreek je eigenlijk van een soort daderprofiel. Dan zie jij eruit als diegene die vaak inbreekt in deze buurt. “Er wordt hier in deze buurt vaak ingebroken door iemand met een Noord-Afrikaans uiterlijk. Jij hebt ook een Noord-Afrikaans uiterlijk en daarom gaan we jou nu controleren. Woon je in deze buurt? Nee? Oké, dan gaan we jou nu controleren.” Zo wordt er vaak geredeneerd. Laat mij duidelijk zijn: Er worden gewoon opdrachten gegeven als ‘we gaan vandaag alle mannen met een Noord-Afrikaans uiterlijk op dat plein controleren’, of ‘we gaan vandaag alle auto’s met een Pools kenteken controleren. Dat mag gewoon niet.’
Hoewel etnisch profileren veel frustratie oplevert bij mensen die vaak staande worden gehouden, is Schalkwijk er niet van overtuigd dat een recalcitrante reactie de oplossing is. ‘Ik denk dat het moeilijk is om je respectvol op te stellen tegenover mensen die zich niet respectvol naar jou opstellen. Maar als je zelf over de schreef gaat is dat nog steeds niet goed te praten met een beroep op dat de politie zich ook niet goed gedraagt.’
Politie
Paul Gademan, van de politie-eenheid Amsterdam-Amstelland, is positief over de samenwerking met Controle Alt Delete. ‘Ze zijn heel kritisch op de politie en geven signalen uit de maatschappij door.’ Met de informatie van de app kan de politie beter en kritischer kijken naar de burgervaring van politiecontroles. Dat kan de politie een spiegel voor houden.’ Gademan is positief over de toekomst: ‘We zijn een professionaliseringsslag aan het maken en een aanpak aan het ontwikkelen die we de komende jaren gaan toepassen. Hierbij willen we dat collega’s met elkaar in dialoog gaan en op de wagen meegaan om elkaar te helpen professionelere controles uit te oefenen.’ ‘Maar’, vervolgt Gademan: ‘we moeten absoluut kritisch zijn op de politiecultuur. Er is een hoge druk om boeven te vangen en om reactief meer aan opsporing doen. Daarnaast hebben we altijd te maken met denkbeelden en signalen uit je omgeving over bepaalde groepen burgers. Die mogen niet te dominant zijn. We moeten kritisch kijken met welke informatie en opdrachten we agenten de straat op sturen.’
Controle Alt Delete blijft kritisch op de politie en beide partijen laten weten dat de samenwerking niet altijd zonder enige vorm van wrijving verloopt. Schalkwijk denkt dat het belangrijk is om de welwillendheid van de politie in perspectief te scharen, verwijzend naar de realiteit van etnisch profileren en het stigmatiserende taalgebruik van politieagenten. Maar hij is uiteindelijk ook positief: ‘We worstelen vaak met de politie, maar ze beginnen in beweging te komen. Op 12 december hopen we een prototype van de app te lanceren, die moet verandering gaan brengen. We’re getting somewhere.’
Cognitive Shortcuts: Noord-Afrikaanse Teringlijers op Sportschoenen
De onderzoekers van Twynstra Gudde hebben geconstateerd dat het taalgebruik van veel politieagenten over de mensen die zij staande houden behoorlijk stigmatiserend is: ‘(foute) gasten’, ‘Antillianen’, ‘eencelligen’, ‘Marokkanen’, ‘zigeuners’, ‘junks’, ‘tokkies’, ‘kampers’, ‘plot’n volk’, ‘kakkerlakken’, ‘Oostblokkers’, ‘Polen’ en ‘Turken’. Ook VU-socioloog Sinan Çankaya concludeerde al al dat de politie sprak over ‘NATOS’Çankaya onderzocht voor zijn promotie de in- en uitsluiting van etnische minderheden door de Nederlandse politie. Zijn proefschrift is hier te vinden., Noord-Afrikaanse Teringlijers op Sportschoenen. De onderzoekers noemen dit cognitive shortcuts, waarbij het brein een stapje overslaat om een persoon te beoordelen en direct een verband legt met de denkbeelden die bij de desbetreffende term horen.
Paul Gademan herkent dit taalgebruik: ‘Het is de kunst om neutraal met taal te werken. Vaak ontstaan termen over bepaalde bevolkingsgroepen als eerste bij de politie. Als ze makkelijk in de mond liggen gaan die zich verspreiden. Maar op een gegeven moment gaan die termen stigmatiserend werken. Dat is verkeerd en onprofessioneel.’
Fouilleren
Wij gingen op pad om HvA en UvA-studenten te vragen over hun ervaringen met etnisch profileren. Veel mensen – vooral vrouwen – gaven aan het zelf nog nooit ervaren te hebben en anderen vertelden het moeilijk te vinden om door hun huidskleur meteen met negatief nieuws geassocieerd te worden. Er bestaan echter wel degelijk studenten die ervaringen hebben met etnisch profileren. ‘Ik merk het wel’, zei een Surinaamse jongen ‘Als agenten argwanend naar je kijken. Of bij het fouilleren bijvoorbeeld, dat gebeurt bij mij intensiever dan bij mijn blanke vrienden.’
Later spraken we Mohammed, die vertelde dat hij een keer als enige uit zijn verder witte vriendengroep werd gepikt om gefouilleerd te worden. ‘Het viel zelfs mijn vrienden op. We waren niet eens ergens aan het hangen, we liepen gewoon van A naar B en ze wilden me fouilleren. Als je de politie dan vraagt waarom je gecontroleerd wordt, geven ze niet echt openheid van zaken. Ik heb wel eens meegemaakt dat ze gewoon ter plekke smoesjes verzinnen. Toen ik een keer met Marokkaanse jongens in de auto zat werden we aan de kant gezet en werd onze kofferbak gecontroleerd. Maar dat mag helemaal niet bij een verkeerscontrole, alleen als er reden is om ons aan te zien voor verdachten van een strafbaar feit. Toen verzonnen ze gewoon dat het volgens de APV, de plaatselijke gemeenteverordening, wel mocht.’
Fatima Jamai (21) Franse taal & cultuur en pedagogische wetenschappen aan de UvA
‘In de Banne, waar wij wonen, wordt mijn broertje ongeveer één keer in de week om zijn ID gevraagd. Het begon toen hij veertien jaar werd, toen viel er opeens een boete van tachtig euro op de mat omdat hij zich niet had kunnen identificeren. Maar mijn ouders leren ons om niet te snel bij de pakken neer te gaan zitten en “racisme” te roepen. Ze vragen eerder aan mijn broertje “heb je echt niks gedaan?” dan dat ze willen dat wij in de slachtofferrol kruipen. Soms schiet hij wel eens in de verdediging, want hij moet zich zowel tegen mijn ouders als tegen de politie verantwoorden: “Ja maar ik doe niks, ik ben onschuldig. Er wordt gewoon heel vaak om mijn ID gevraagd.” Het ergste vind ik dat het voor hem zo normaal is geworden. Als hij ’s avonds even snel naar de supermarkt rent om een zak popcorn voor bij het gamen te halen, roept mijn moeder “Neem je ID mee!” voor hij de deur uit loopt. Want de kans is zo groot dat hij staande wordt gehouden. Maar ik wil wel zeggen dat ik niet geloof dat we het probleem als blank versus gekleurd moeten zien. Mijn vader wordt in Marokko ook vaak langs de kant gezet omdat wij een Nederlandse auto hebben. Gekleurde agenten kunnen ook etnisch profileren.’
