‘Je bent uitgever van een auteur, niet van een boek’
Vanavond wordt de biografie gepresenteerd van de legendarische uitgever, schrijver, essayist en homoactivist Johan Polak (1928-1992), oprichter van uitgeverij Polak & Van Gennep en Athenaeum boekhandel. Vier jaar voor zijn dood ontving hij een eredoctoraat van de UvA vanwege zijn wetenschappelijke verdiensten als uitgever. ‘Van het Reve is een voorbeeld van een groot schrijver die door zijn uitgever kapot is gemaakt.’
Je zou hem postuum best een boekenfetisjist kunnen noemen: uitgever, essayist en schrijver Johan Polak. In een Folia-interview ter gelegenheid van zijn eredoctoraat op 8 januari 1988 zei hij over zijn vak, het boekenvak: ‘Ik heb altijd uitgever willen worden. Vanaf mijn achttiende heb ik uitgegeven. Ik denk dat het een roeping is. Altijd al ben ik gefascineerd geweest door boeken. Gewoon om ze te zien en soms ook om ze te hebben.’ Over eredoctor Johan Polak verschijnt vandaag de biografie J.B.W.P. Het leven van Johan Polak, waarmee voor het eerst diens leven uitgebreid is opgetekend. Biograaf Koen Hilberdink, hoofd wetenschap en kunst van de Koninklijke Nederlandsche Akademie van Wetenschappen, heeft er vijf jaar aan gewerkt.
Klein boekje
‘In 2010 werd ik door uitgever Mark Pieters van Athenaeum gevraagd een biografie te schrijven van Johan,’ zegt Hilberdink. ‘Die moest al in 2012 klaar zijn in verband met het vijftigjarig bestaan van Athenaeum. Dat was natuurlijk een beetje kort dag, maar er kwam wel een mooi klein boekje van, dat nu als basis heeft kunnen dienen voor de hele biografie. Daarvoor werd het hele archief van Johan, dat bij het Stadsarchief Amsterdam ligt, voor mij opengesteld. Daarin zitten ook erg veel brieven en briefwisselingen, waardoor ik een goed beeld kon krijgen van Johan.’
Amsterdam vormde de essentie van het leven van Polak, die uit een liberaal joods milieu kwam, met sterk atheïstische en sociaaldemocratische inslag, vertelt Hilberdink. Polaks bestaan werd ‘bruut verstoord’ door de vroege dood van zijn vader en de Duitse bezetting en het antisemitisme. ‘De oorlog heeft een groot stempel gezet op Johans leven,’ zegt Hilberdink. ‘Hij was ondergedoken in het Gelderse Voorthuizen. Dat was natuurlijk een angstige tijd, die zijn latere leven heeft gevormd. Dat zie je terug in de rest van zijn leven. Daarin was hij eigenlijk “verliefd” op fantasieën, een zoektocht naar veiligheid en geborgenheid, hij wilde de vooroorlogse wereld van zijn jeugd herstellen.’
Een Amsterdams figuur
‘Johans leven draaide om Amsterdam, hij was echt een Amsterdams figuur,’ zegt Hilberdink. ‘Aanvankelijk studeerde hij psychologie aan de UvA, maar daar hield hij al snel mee op om vervolgens klassieke talen te studeren. Daar kwam hij in aanraking met classici Ton Leeman, Frits Bolkestein en Marietje Scheltema [nu d’Hane-Scheltema, red.].’ In die tijd erfde hij ook veel geld, waardoor hij een zeer vermogende man werd: zijn moeder was een van de erfgenamen van de in 1889 gestichte essence-fabriek Polak & Schwarz. Het bedrijf overleefde de oorlog, maar werd in de jaren vijftig voor veel geld verkocht. Hilberdink: ‘Johan was in de jaren vijftig en zestig een schatrijk man en dat geld gebruikte hij om de uitgeverij op te richten.’
Uitkakken
In het Folia-interview uit 1988 liet Polak zich onomwonden uit als uitgever die zijn auteurs zeer belangrijk vond, zelfs als het ging om geld. ‘Je bent uitgever van een auteur, niet van een boek. Van het Reve is een voorbeeld van een groot schrijver die door zijn uitgever kapot is gemaakt. Hij heeft zich echt laten uitmelken om het ene boek na het andere te schrijven. Maarten ’t Hart, ook uitgemolken. Steven Membrecht, vanaf het moment dat hij zijn eerste literaire prijs kreeg, is hij aan de lopende band boeken gaan uitkakken, waarvan het peil toch beroerd was.’
Strikt academisch
In hetzelfde interview antwoordde hij bevestigend op de vraag of hij zijn vak als ‘wetenschappelijk’ beschouwde. ‘Ja hoor, zo heb ik het altijd gezien. De vertalingen helemaal exact, de teksten exact, de goede dateringen, goede bibliografieën. Ik heb gestreefd naar het hoogst bereikbare op dat terrein. Wat niet wil zeggen dat ik daarvoor een eredoctoraat heb verdiend, dat heb ik allerminst verdiend. Maar ik heb steeds getracht op strikt academisch niveau te werken.’
De presentatie van het boek vindt vandaag plaats in Spui25, in aanwezigheid van biograaf Koen Hilberdink. Aanvang: 20.00 uur. Locatie: Aula, Lutherse kerk.
